Khmer English Spanish French German Dutch
Listen to this story (English).
Cuộc sống cộng đồng người Campuchia gốc Việt ở Campuchia đầy khó khăn, khủng bố và thậm chí phải đối mặt với nạn diệt chủng. Trong thời gian dài, dù bị cáo buộc là tổ chức chống phá bí mật từ nước láng giềng Việt Nam –nhằm lật đổ đất nước, phá hoại tình đoàn kết quốc gia –những người Việt Nam coi Campuchia là nhà không muốn rời đi – ngay cả khi họ có thể.
Năm 2016, quan chức Bộ nội vụ Campuchia đã tới làng Pak Nam. Là một cộng đồng nông nghiệp, nép mình trên đường dốc dựng đứng biên giới Campuchia-Việt Nam, tại tỉnh Kandal, Campuchia; ở vùng lũ sông Mê Kông, như nhiều vùng khác phía bên này biên giới. Những ngôi nhà sàn bằng gỗ đơn sơ nằm rải rác trên đường giao thông huyết mạch, những cánh đồng ngô, ớt và lúa trải dài phía sau.
Tuy nhiên, Pak Nam hầu hết chỉ có nhà của con cháu người Việt di cư đến vùng đất Campuchia ngày nay. Nhiều người trong số họ sống sót sau thời kỳ diệt chủng Khmer Đỏ từ 1975 đến 1979. Tòa án Khmer Đỏ (ECCC) phán quyết hai nhà lãnh đạo cấp cao Khmer Đỏ còn sống là Khieu Samphan và Nuon Chea (đang chờ kháng cáo) tội diệt chủng, chống lại nhân loại, và vi phạm nghiêm trọng Công ước Geneva năm 1949, trong phán quyết tháng Ba.
Cuối cùng, gần 40 năm sau khi trục xuất và giết hại người Việt Nam và các dân tộc khác, những hành động này bị phán quyết tội diệt chủng. Phán quyết của tòa án là một bước quan trọng giải quyết quá khứ, nhưng người Việt Nam vẫn phải đối mặt với những khó khăn và phân biệt đối xử ở Campuchia hiện đại, mặc dù nhiều người được sinh ra tại đất nước này.
Chính quyền Campuchia đến Pak Nam năm 2016; tịch thu tất cả giấy tờ và tài liệu có thể dùng để hợp thức hóa hoặc đề nghị thừa nhận quốc tịch Campuchia của các gia đình người Campuchia gốc Việt: thẻ bầu cử, ‘Sổ gia đình’ chính thức mà người Campuchia sử dụng để khai sinh, báo tử và kết hôn; với một số ít người may mắn, giấy khai sinh cho phép họ tiếp cận dịch vụ và quyền công dân ở Campuchia. Hành động này liên tục được lặp đi lặp lại trên khắp Campuchia.
“Chúng tôi đã mất tất cả giấy tờ tùy thân Campuchia trong năm 2016, bao gồm sổ gia đình, thẻ căn cước của bố mẹ tôi và thẻ đăng ký bầu cử. Chúng tôi cảm thấy thất vọng, nhưng không thể làm gì. Chúng tôi cảm thấy không được chào đón ở Campuchia, và tôi đã rất bất ngờ”, Thọ – cư dân Pak Nam nhớ lại. Vì lý do an toàn, chúng tôi chỉ sử dụng tên cư dân Pak Nam nhằm bảo vệ danh tính cho họ.
Cư dân Pak Nam thu hoạch ớt. (Pak Nam, Campuchia, ngày 9 tháng 2 năm 2019)
Một phụ nữ đội nón chống nắng kiểu Việt Nam nghỉ ngơi sau vụ thu hoạch ớt ở làng Pak Nam. (Pak Nam, Campuchia, ngày 9 tháng 2 năm 2019)
Campuchia thay đổi quyền công dân năm 1996, chỉ chấp nhận trẻ em sinh ra có cha mẹ nước ngoài cư trú hợp pháp ở nước này. Áp dụng cho trẻ sơ sinh sau khi Luật quốc tịch sửa đổi ngày 9 tháng 10 năm 1996 có hiệu lực.
Sinh ra tại một ngôi làng có cha mẹ là người Việt Nam năm 1984, Thọ giải thích quy trình đăng ký mới mà hầu hết mọi gia đình ở khu vực Campuchia-Việt Nam này đều trải qua: “nhân viên Đại sứ quán Việt Nam đến Bộ Nội vụ hai năm một lần, làm thủ tục giấy tờ. Chúng tôi ký tên và nhận thẻ căn cước Campuchia mà không phải trả tiền.”
Khoản phí đó, anh nói trong khi khoe thẻ cư trú mới, cho phép anh đi du lịch trong Campuchia, là 250.000 riel, tương đương 60 USD mỗi người trên 18 tuổi. Tài khoản của anh được hỗ trợ từ nhiều cư dân Pak Nam và người Việt gốc Campuchia sống ở những địa điểm khác trong tỉnh Kandal.
“Đại sứ quán Việt Nam tại Campuchia trả thuế [phí] cho mọi người. Nếu không có sự giúp đỡ của họ, cuộc sống sẽ khó khăn hơn nhiều, đặc biệt với những gia đình lớn”, anh nói thêm.
Tướng Khieu Sopheak, người phát ngôn Bộ Nội vụ, xác nhận chính quyền Việt Nam đã hỗ trợ Bộ trong quá trình đăng ký, chuyển đổi tình trạng di cư hợp pháp.
“Chính quyền Việt Nam đã từng xem người Việt ở Campuchia là người Campuchia, nhưng bây giờ họ đang hỗ trợ chúng tôi đăng ký giấy tờ. Chúng tôi rất vui khi được làm việc với họ”, ông nói với Global Ground Media.
Tuy nhiên, Tướng Sopheak phủ nhận mọi thông tin về chính sách quy định Đại sứ quán Việt Nam trả phí đăng ký.
“Chúng tôi không biết điều đó”, ông nói.
Ông tiếp tục giải thích rằng hệ thống tịch thu những giấy tờ hiện có, do chúng hoàn toàn không có căn cứ, cho phép người không phải công dân tiếp cận dịch vụ chỉ dành cho công dân.
“Xuất hiện nhiều giấy tờ và chứng nhận bất thường, vì vậy cần đăng ký tuân thủ luật pháp Campuchia. Chúng tôi yêu cầu họ đổi thẻ giả lấy thẻ chính thức”, ông nói.
“Thẻ căn cước công nhận người nhập cư hợp pháp ở Campuchia, nơi họ phải tôn trọng luật pháp… bất cứ ai không có thẻ là người nhập cư bất hợp pháp.”
Cả Đại sứ quán Việt Nam tại Phnom Penh hay Bộ Ngoại giao Việt Nam đều không trả lời yêu cầu phát ngôn.
Thẻ cư trú, chỉ cho phép các gia đình sống và du lịch ở Campuchia, không xác nhận quyền công dân mà giấy khai sinh có thể thừa nhận trước khi bị thu hồi, khiến cư dân Campuchia gốc Việt không còn quốc tịch. Họ không phải là công dân Campuchia hay công dân Việt Nam hợp pháp và không có hộ chiếu.
Luật Quốc tịch năm 1996 quy định trẻ em sinh ra ở Campuchia có ít nhất cha hoặc mẹ có quốc tịch Campuchia, có thể có quyền công dân, nhưng thực tế chứng minh, điều này rất khó thực hiện.
Biên giới Campuchia – Việt Nam vẫn chưa phân định đầy đủ, là vấn đề gây tranh cãi ở Campuchia trong bối cảnh lo ngại Việt Nam xâm lấn.
Các công ty Việt Nam mua đất ở biên giới Campuchia được nêu ra như một ví dụ về phương pháp xâm lấn hợp pháp. Năm 2018, hải quân Việt Nam mở thêm đồn biên phòng mới ở vùng biển tranh chấp với Campuchia,là một hành động khá nghiêm trọng nhằm di chuyển biên giới Việt Nam.
Tuy nhiên, làn sóng thù ghét và không tin tưởng đất nước Việt Nam và cộng đồng người Việt ở Campuchia có nguồn gốc sâu xa hơn vấn đề biên giới chung. Sophal Ear, Phó Giáo sư Ngoại giao & Quan hệ quốc tế tại Đại học Occidental ở California, chỉ ra sự phẫn nộ với người Việt Nam nhiều hơn so với người Thái hoặc Lào.
“Thành thật mà nói, có sự phẫn nộ với Thái Lan, nhưng điều đó không tệ bằng Việt Nam. Còn Lào? Quên đi, ở đó không có oán hận”, ông viết trong một email.
Sự phẫn nộ mang nhiều sắc thái hơn tư tưởng chống Việt Nam đơn thuần. Cộng đồng ngư dân và nông nghiệp nghèo bị cộng đồng và nhà chức trách tập trung chú ý, trong khi người Campuchia gốc Việt giàu có ở thành phố phần lớn thì không bị ảnh hưởng; và hành động từ chính quyền cố liên kết tất cả dân tộc Việt với nhau sẽ gây nên nhiều rắc rối.
“Có nhiều người Việt khác nhau – có người câu cá, có người ở Phnom Penh, và nhiều người khác. Thật khó thấy câu chuyện tổng thể ‘Người Việt ở Campuchia’”, ông Ear giải thích. Ông nói thêm, “thực tế, những người trở thành vợ/chồng tướng lĩnh quân đội và quan chức đều rất giàu. Chắc chắn có những người trong chính phủ Campuchia bây giờ là người Việt, nhưng nói tiếng Campuchia và có tên Campuchia.”
Với những cộng đồng người Campuchia gốc Việt sống nhiều thế hệ bên lề xã hội Campuchia, phải trốn tránh nhà chức trách và dịch vụ công (và không phải lúc nào cũng nói tiếng Khmer), thì việc có được giấy tờ hợp pháp là một thách thức lớn.
Thêm vào đó, hàng trăm ngàn người chạy trốn bạo lực và chia cắt ở Campuchia trong những năm 1970 bị mất hoặc tiêu hủy hồ sơ và giấy tờ cá nhân. Điều này dẫn đến nhiều gia đình người Campuchia gốc Việt không được sử dụng dịch vụ giáo dục và y tế công, và hạn chế cơ hội việc làm.
Thu hoạch ớt ở Pak Nam. (Pak Nam, Campuchia, ngày 9 tháng 2 năm 2019)
Các thành viên cộng đồng người Campuchia gốc Việt cũng không thể có quốc tịch Việt Nam từ phía bên kia biên giới và phải đối mặt với việc bị hạn chế tiếp cận cơ hội việc làm ổn định ở Việt Nam, do thiếu giấy tờ tiếng Việt, ông Thọ giải thích.
“Vì không có căn cước tiếng Việt, tôi không thể có công việc tốt trong nhà máy, chỉ có thể làm công việc chân tay… Không phát sinh vấn đề gì khi làm việc ở Việt Nam, với công việc cần nhiều lao động, được trả bằng tiền mặt, mọi người không thù hằn chúng tôi, nhưng mọi người gọi tôi là người nhập cư Campuchia, vì vậy chúng tôi vẫn bị phân biệt”, anh nói.
“Không thể lấy căn cước tiếng Việt, vì bạn không có giấy khai sinh ở Việt Nam.”
Mặc dù anh làm việc ở Việt Nam, con anh đi học ở Việt Nam, và tiếng Việt là tiếng mẹ đẻ trong gia đình, Thọ vẫn kiên quyết Campuchia mới là nhà anh.
“Tôi sẽ nói tôi là người Việt Nam. Thuế [phí] và căn cước ngăn tôi cảm thấy thực sự là người Campuchia, nhưng tôi sẽ không rời khỏi đây. Tôi gắn bó với mảnh đất nơi tôi sinh ra, có nhà cửa, gia đình và lối sống của tôi”, anh chia sẻ.
—
Article by Anrike Visser.
Editing by Mike Tatarski.
Illustrations by Imad Gebrayel.
Global Ground is investigative, independent journalism. We’re ad-free and don’t sell your personal data, so we mainly depend on donations to survive.
If you like our stories or think press freedom is important, please donate. Press freedom in Asia is under threat, so any support is appreciated.
Thanks in advance,
The Global Ground Team
You must be logged in to post a comment.